Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, 1851 – 1911

Μια μεγάλη μορφή στις απαρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας

Του Κυριάκου Αμανατίδη

 Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης γεννήθηκε το 1851 στην Σκιάθο, ένα από τα ωραιότερα νησιά των Σποράδων. Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά του ιερέα Αδαμαντίου Εμμανουήλ και της Γκιουλώς Μωραΐτη. Μονότροπος και απείθαρχος από παιδί, περιπλανήθηκε από σχολείο σε σχολείο, και τελικά αποφοίτησε το 1874 από το Βαρβάκειο.

Ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης είχε γράψει τα ακόλουθα για τον εαυτόν του:

«Εγεννήθην εν Σκιάθω τη 4^η Μαρτίου 1851. Εβγήκα από το Ελληνικόν Σχολείον εις το 1863, αλλά μόνον το 1867 εστάλην εις το Γυμνάσιον Χαλκίδος, όπου ήκουσα την Α΄ και Β΄ τάξιν. Την Γ’ εμαθήτευσα εις Πειραιά, είτα διέκοψα τας σπουδάς μου κ’ έμεινα εις την πατρίδα. Κατά Ιούλιον του 1872 υπήγα εις Άγιον Όρον χάρις προσκυνήματος, όπου έμεινα ολίγους μήνας. Το 1873 ενεγράφην εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν, όπου ήκουα κατ’ εκλογήν ολίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ’ ιδίαν δε ησχολούμην εις τας ξένας γλώσσας.

Μικρός εζωγράφιζα Αγίους, είτα έγραφα στίχους, και εδοκίμαζα να συντάξω κωμωδίας. Το 1868 επεχείρησα να γράψω μυθιστόρημα. Τω 1879 εδημοσιεύθη η «Μετανάστις», έργον μου, εις τον «Νεολόγον» Κωνσταντινουπόλεως. Τω 1881 εν θρησκευτικόν ποιημάτιον εις το περιοδικόν «Σωτήρας». Τω 1882 εδημοσιεύθη το «Οι Έμποροι των Εθνών» εις το «Μη Χάνεσαι». Αργότερα έγραψα περί τα εκατόν διηγήματα, δημοσιευθέντα εις διάφορα περιοδικά και εφημερίδας».

Ο Α. Παπαδιαμάντης από το 1887 εγκαταστάθηκε μονίμως στην Αθήνα. Κατά αραιά χρονικά διαστήματα επισκεπτόταν την ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου και πέθανε από πνευμονία το 1911.

Ο Παπαδιαμάντης ήταν διηγηματογράφος, ποιητής, και δημοσιογράφος, και αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες. Ξεκίνησε το συγγραφικό του έργο γράφοντας πολυσέλιδα μυθιστορήματα, αλλά το προσωπικό του ύφος το διαμόρφωσε όταν το 1887 άρχισε να γράφει διηγήματα, ο αριθμός των οποίων ανέρχεται στα 170.

Ενόσω ζούσε είχε απολαύσει μεγάλη φήμη από τα διηγήματά του που είχαν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και σε περιοδικά, χωρίς όμως να δει τυπωμένο κάποιο βιβλίο του, καθότι εκείνα εκδόθηκαν μετά από το θάνατό του.

Την πλατιά μόρφωσή του την απέκτησε κυρίως με προσωπική μελέτη. Μόνος του έμαθε αγγλικά και γαλλικά, για να διαβάζει στο πρωτότυπο τα σπουδαία έργα Ευρωπαίων συγγραφέων.

Ο Παπαδιαμάντης με τα διηγήματά του στράφηκε προς τους ηττημένους της ζωής, τους άπραγους, τους αλκοολικούς, τους φτωχούς, σε εκείνους που ζούσαν στο περιθώριο της κοινωνίας, συναισθανόμενος τον αγώνα τους να επιβιώσουν στο πλαίσιο του κοινωνικού αποκλεισμού.

ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

Στα έργα του ο Α. Παπαδιαμάντης χρησιμοποιούσε την καθαρεύουσα, την οποία κάποιοι κριτικοί την χαρακτήρισαν ως ξεπερασμένη, ενώ άλλοι, όπως για παράδειγμα ο Τέλος Άγρας και ο Οδυσσέας Ελύτης, εξέφρασαν την άποψη πως ήταν μια μορφή της ελληνικής γλώσσας που αφομοίωνε αρμονικά στοιχεία αρχαία, βυζαντινά, εκκλησιαστικά, αλλά και νεοελληνικά, καθώς και πολλοί άλλοι νεοέλληνες λογοτέχνες είχαν γράψει τα έργα τους στην καθαρεύουσα.

Το γεγονός ότι διηγήματα του Α. Παπαδιαμάντη μεταφράστηκαν σε 41 ξένες γλώσσες, αποτελεί ένδειξη της απήχησης που είχαν στο αναγνωστικό κοινό ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και στις ΗΠΑ και στον Καναδά.

Ο Δημήτρης Μαυρόπουλος, εκδότης του έντυπου «Δόμος», σε δημοσίευμά του για τα «Άπαντα» του Παπαδιαμάντη μεταξύ άλλων ανέφερε και τα ακόλουθα:

«Κάθε χρόνο διαθέτουμε γύρω στις 600 σειρές των «Απάντων» του, στη διόλου ευκαταφρόνητη τιμή των 200 ευρώ. Και από ό,τι βλέπω, το 80% των ανθρώπων που τα αγοράζουν είναι νέοι που ουδέποτε διδάχτηκαν τη γλώσσα του στα σχολεία τους. Το ενδιαφέρον, μ' άλλα λόγια, πάει κατευθείαν στο περιεχόμενο. Δεν είναι ενθαρρυντικό;».

Όταν ο Παπαδιαμάντης ξεκίνησε τη συνεργασία του με την εφημερίδα «Άστυ» του προσφέρθηκε μισθός 150 δραχμών. Ο διευθυντής της εφημερίδας βλέποντας τον Παπαδιαμάντη απορροφημένο στους συλλογισμούς του, τον ρώτησε: «Μήπως είναι λίγα;». «Πολλές είναι εκατόν πενήντα. Με φτάνουνε εκατό», απάντησε τότε εκείνος, κaι έφυγε χωρίς να προσθέσει λέξη, βιαστικός και ντροπαλός.

Στις περιπτώσεις που δεν δημιουργούσε τέχνη μέσω των παιδικών του αναμνήσεων, ο Παπαδιαμάντης έπαιρνε τα θέματά του από τη ζωή των φτωχογειτονιών της Αθήνας. Το υπόστρωμα συνήθως ήταν θρησκευτικό. Το εξωτερικό περιβάλλον περιγράφεται με αληθινή λατρεία προς τη φύση. Υπάρχει όμως και μια οξύτατη ψυχολογική περιγραφή, μια εύστοχη διείσδυση στα βάθη του ψυχικού κόσμου των ηρώων του, που έκανε τόση εντύπωση, τόσο στην εποχή του, όσο και σε μετέπειτα χρόνους, που πολλοί τον παρομοίασαν με τον Ντοστογιέφσκι.

Το έργο του χωρίζεται στις ακόλουθες τέσσερις περιόδους:

*Την ηθογραφική, από το 1887 έως το 1892.

*Την σατιρική-κοινωνική, από το 1893 έως το 1896.

*Την ποιητική-μαγική, από το 1897 έως το 1902.

*Την ρεαλιστική, από το 1903 έως το 1910.

Στο έργο του που είναι αναγνωρισμένο παγκοσμίως, ο Παπαδιαμάντης επηρεάστηκε από τη ρωσική λογοτεχνία της εποχής του, και κυρίως από τον Ντοστογιέφσκι.

Στα περίπου 170 διηγήματά του αναφέρεται στις αναμνήσεις του από τη γενέτειρά του Σκιάθο, καθώς και στα βιώματα της ζωής στις αθηναϊκές φτωχογειτονιές.

Ο Α. Παπαδιαμάντης έγραψε τρία μυθιστορήματα, τρεις νουβέλες, 170 διηγήματα και 40 μελέτες και άρθρα. Το μεταφραστικό του έργο είναι τεράστιο, και περιλαμβάνει μεταφράσεις άρθρων με διάφορο περιεχόμενο, πεζά λογοτεχνήματα, καθώς και τα ακόλουθα τρία ιστορικά έργα:

*«Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» του George Finlay, που εκδόθηκε το 2008 από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

*«Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Thomas Gordon, και

*Ιστορικό έργο του Νικολάου Σπηλιάδη, το οποίο ήταν γραμμένο στα γαλλικά.

Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, σε άρθρο του για τον Παπαδιαμάντη μεταξύ άλλων έγραψε και τα ακόλουθα:

{…} «Ένα περιβόλι είναι ο κόσμος που μας παρουσιάζει στις ιστορίες του.

{…} «Παντού τα συγκεκριμένα και τα χειροπιαστά, ζωγραφιές των πραγμάτων. Πρόσωπα, όχι δόγματα. Εικόνες, όχι φράσεις. Κουβέντες, όχι κηρύγματα, διηγήματα, όχι αγορεύσεις».

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης επέστρεψε στην Σκιάθο στα τέλη Μαρτίου του 1908, με την επιθυμία να παραμείνει ως το τέλος της ζωής του, μακριά από την αταίριαστη για τον ίδιο Αθήνα, με στόχο να ξαναβρεί την ψυχική του ηρεμία, αλλά και να βελτιώσει την υγεία του, κοντά στους δικούς του ανθρώπους και στην οικογενειακή θαλπωρή.

Πράγματι στο νησί ο Παπαδιαμάντης ηρέμησε ψυχικά, και ανέκαμψε σωματικά. Ξαναβρήκε τον εαυτόν του, όμως αντιμετώπιζε μόνιμη οικονομική δυσπραγία, καθώς εξακολουθούσε να συντηρείται με χρήματα από μεταφράσεις που του έστελνε ο Γιάννης Βλαχογιάννης, καθώς και από δημοσιεύσεις διηγημάτων του σε διάφορα έντυπα.

Ο Α. Παπαδιαμάντης πέθανε το 1811 μετά από μια σύντομη αρρώστια, ενώ λίγες ημέρες πριν το Ελληνικό κράτος τον είχε παρασημοφορήσει, αναγνωρίζοντας την μεγάλη του πνευματική προσφορά. Έμεινε γνωστός ως «ο άγιος των ελληνικών γραμμάτων» αφού αφιέρωσε την ζωή του στην εξύψωση του πνεύματος με απάρνηση των υλικών αγαθών, αλλά και στην εκκλησία. Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης τον είχε χαρακτηρίσει ως «την κορυφή των κορυφών».

Έργα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη έχουν μεταφερθεί με εξαιρετική επιτυχία στον κινηματογράφο, ενώ άλλα, όπως η «Φόνισσα», η «Γυφτοπούλα» και οι «Έμποροι των Εθνών» προβλήθηκαν με τη μορφή τηλεοπτικών σειρών με μεγάλη επιτυχία.